Η άνοδος του Μουαμάρ Καντάφι στην εξουσία εγκαινίασε ένα καθεστώς που διήρκεσε πάνω από τέσσερις δεκαετίες, ένα ιδιότυπο πολιτικό μοντέλο, την αποκαλούμενη Jamahiriya ή «εξουσία των μαζών», που βασίστηκε σε ένα μείγμα αραβικού σοσιαλισμού και αντικαπιταλιστικής ρητορικής. Παρά τις αρχικές προσδοκίες για απελευθέρωση και εθνική κυριαρχία, η Λιβύη του Καντάφι εξελίχθηκε σε ένα συγκεντρωτικό, προσωποπαγές και αυστηρά ελεγχόμενο κράτος, στο οποίο η πολιτική εξουσία, η οικονομική δραστηριότητα και η ιδεολογική ηγεμονία περιστρέφονταν γύρω από τον ίδιο τον ηγέτη.
Η πτώση του καθεστώτος το 2011 δεν αποτέλεσε μόνο το τέλος μιας πολιτικής εποχής, αλλά και την απαρχή μιας πολυδιάστατης κρίσης: θεσμικής, πολιτικής, κοινωνικής, γεωστρατηγικής με τη Λιβύη βρέθηκε να βυθίζεται σε χάος, με φατρίες, ένοπλες πολιτοφυλακές, ισλαμιστικά κινήματα και ξένα συμφέροντα να διαγκωνίζονται για εξουσία, πόρους και επιρροή.
Η Πολιτική και Ιδεολογική Δομή της Jamahiriya
Το μοντέλο διακυβέρνησης που εγκαθίδρυσε ο Καντάφι ήταν μια προσπάθεια υπέρβασης των παραδοσιακών μορφών κράτους, κοινοβουλευτισμού και κομματικής αντιπροσώπευσης. Η θεωρητική βάση του εδράζεται στο «Πράσινο Βιβλίο», το οποίο ο ίδιος συνέταξε και διέδωσε παγκοσμίως ως εναλλακτικό σύστημα διακυβέρνησης, το λεγόμενο Τρίτο Παγκόσμιο Πρότυπο. Το βιβλίο αυτό υποστήριζε την άμεση δημοκρατία μέσω τοπικών συνελεύσεων (Λαϊκά Συμβούλια), την κατάργηση των κομμάτων και την «εξουσία του λαού» χωρίς μεσολαβητές.
Ωστόσο, στην πράξη, το μοντέλο αυτό λειτουργούσε ως προσωπική οιονεί μοναρχία. Ο Καντάφι δεν κατείχε επίσημο τίτλο αρχηγού κράτους, αλλά ήλεγχε απόλυτα την εκτελεστική, νομοθετική και ιδεολογική λειτουργία της χώρας. Οι Επαναστατικές Επιτροπές, υπόλογες μόνο στον ίδιο, επιτηρούσαν τη δημόσια διοίκηση, κατέπνιγαν τη διαφωνία και διασφάλιζαν την «ορθοδοξία» του καθεστώτος. Η λογική της πολιτικής συμμετοχής μετατράπηκε σε εργαλείο ελέγχου, ενώ κάθε απόπειρα πολιτικής αυτονομίας ποινικοποιήθηκε.
Οικονομική Πολιτική και Κοινωνική Αναμόρφωση
Η Λιβύη υπό τον Καντάφι γνώρισε αξιοσημείωτη οικονομική ανάπτυξη, ιδιαίτερα τις πρώτες δεκαετίες, λόγω της ραγδαίας αύξησης των εσόδων από την εθνικοποιημένη πετρελαϊκή βιομηχανία. Ο κρατικός πατερναλισμός εξασφάλιζε δωρεάν υγεία, παιδεία, επιδοτούμενη στέγαση, και χαμηλό κόστος βασικών αγαθών. Το κατά κεφαλήν εισόδημα από τα χαμηλότερα παγκοσμίως το 1951, έφτασε μέσα σε δύο δεκαετίες στα υψηλότερα της αφρικανικής ηπείρου.
Ωστόσο, η οικονομία πλήρως εξαρτημένη από τις εξαγωγές πετρελαίου. Δεν αναπτύχθηκε ανεξάρτητη παραγωγική βάση, ενώ η απουσία διαφανούς οικονομικής διακυβέρνησης ενίσχυσε τη διαφθορά. Παράλληλα, η κρατική εξάρτηση των πολιτών δημιούργησε ένα πελατειακό και παθητικό κοινωνικό σώμα, με ελάχιστο πολιτικό δυναμισμό και αποδυναμωμένη κοινωνία πολιτών.
Η Πτώση του Καθεστώτος και το Κενό Εξουσίας
Το 2011, στο πλαίσιο της Αραβικής Άνοιξης, η Λιβύη βρέθηκε στο επίκεντρο μαζικών αντικαθεστωτικών εξεγέρσεων, οι οποίες ξέσπασαν αρχικά στη Βεγγάζη και γρήγορα εξαπλώθηκαν. Η βίαιη αντίδραση του καθεστώτος, με χρήση μισθοφόρων και στρατιωτικής βίας, πυροδότησε την παρέμβαση του ΝΑΤΟ με την κάλυψη της απόφασης 1973 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η πτώση του καθεστώτος επιτεύχθηκε με στρατιωτικά μέσα, χωρίς όμως την εξασφάλιση οποιουδήποτε σχεδίου θεσμικής μετάβασης. Ο Καντάφι σκοτώθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2011 στη γενέτειρά του, τη Σύρτη, σηματοδοτώντας το βίαιο τέλος ενός καθεστώτος και την αρχή μιας αβέβαιης εποχής.
Μετα-Καντάφι Εποχή: Αποδόμηση και Εμφύλια Αναμέτρηση
Η πτώση του Καντάφι δεν συνοδεύτηκε από καμία ενιαία εναλλακτική πολιτική πρόταση. Ολόκληρος ο θεσμικός μηχανισμός του κράτους είχε οικοδομηθεί γύρω από τον ηγέτη και κατέρρευσε μαζί του. Η χώρα διολίσθησε σε πολυδιάσπαση: ένοπλες πολιτοφυλακές, ισλαμιστικά και φυλετικά δίκτυα εξουσίας, παράλληλες κυβερνήσεις, και διαρκείς συρράξεις οδήγησαν την Λιβύη σε κατάσταση εμφυλίου πολέμου. Ο διχασμός μεταξύ Ανατολής (Τομπρούκ – Χαφτάρ) και Δύσης (Τρίπολη – GNA) μετατράπηκε σε μακρόχρονη διαμάχη, με διεθνείς δρώντες να εμπλέκονται όλο και πιο ενεργά.
Διεθνής Παρέμβαση και Γεωστρατηγικές Ανακατατάξεις
Η γεωπολιτική αξία της Λιβύης – λόγω ενεργειακών πόρων, γεωγραφικής θέσης και μεταναστευτικών διαδρόμων – προσέλκυσε ανταγωνιστικά συμφέροντα. Η Τουρκία υποστήριξε στρατιωτικά την Κυβέρνηση της Τρίπολης, ενώ η Ρωσία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Αίγυπτος και η Γαλλία ευνόησαν τις δυνάμεις του Χάφταρ. Η χώρα μετατράπηκε σε θέατρο διπλωματικού και στρατιωτικού proxy war, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν οι εσωτερικές διαιρέσεις και να ενισχυθούν οι εξωτερικές εξαρτήσεις.
Κοινωνική Διάλυση και Ανθρωπιστική Κρίση
Η παρατεταμένη κρίση έφερε βαθιά κοινωνική αποδόμηση. Η δημόσια διοίκηση διαλύθηκε, το εκπαιδευτικό και υγειονομικό σύστημα κατέρρευσαν, ενώ οι πόλεις μετατράπηκαν σε εστίες βίας, πείνας και ανασφάλειας. Παράλληλα, η Λιβύη κατέστη σημαντικός κόμβος παράνομης μετανάστευσης και εμπορίου ανθρώπων, με δεκάδες χιλιάδες Αφρικανούς μετανάστες να κρατούνται σε άθλιες συνθήκες από ένοπλες ομάδες. Η εικόνα της χώρας ως «πύλης της Μεσογείου» ενίσχυσε το ρόλο της στη μεταναστευτική κρίση της Ευρώπης.
Συμπεράσματα
Η Λιβύη αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του τι μπορεί να επακολουθήσει μετά την πτώση ενός αυταρχικού καθεστώτος όταν η εξουσία είναι απολύτως προσωποπαγής και η κοινωνία πολιτικά αποδυναμωμένη. Η μετάβαση από το καθεστώς Καντάφι υπήρξε βίαιη και χαοτική. Η χώρα πέρασε από την απόλυτη κρατική κυριαρχία σε μια άναρχη πολυεξουσία, από την κεντρική καταστολή σε διάχυτη βία, από την ιδεολογική ηγεμονία στην απόλυτη θραύση του κοινωνικού ιστού.
Η Λιβύη δεν έχει ακόμα ξεφύγει από αυτόν τον μετα-εξουσιαστικό κυκεώνα. Η διεθνής κοινότητα απέτυχε να διαμορφώσει ένα λειτουργικό πλαίσιο σταθεροποίησης και η χώρα παραμένει θεσμικά ασταθής, κοινωνικά ρηγματωμένη και γεωπολιτικά κατακερματισμένη. Η ιστορική πορεία από την Jamahiriya στη μετα-επαναστατική διάλυση αποτελεί ένα σκληρό μάθημα για τις επιπτώσεις της «εξουσίας χωρίς μετάβαση» – μια προειδοποίηση για κάθε κοινωνία που κινδυνεύει να επαναλάβει την ίδια διαδρομή.
Πρόσφατα σχόλια